کریستوفر الکساندر، معمار و نظریه پرداز طراحی، پس از شش دهه تلاش در عمق بخشیدن به اندیشه و عمل معماری، در تاریخ 26 اسفند 1400/ 17 مارس 2022 چشم از جهان فرو بست و میراث ارزشمندی از خود، در هر دو حوزه نظر و عمل، به جا گذاشت. متنی که مطالعه می کنید نوشته دوست و همکار نزدیک او، نیکوس سالینگاروس، است، که آن را برای دوستداران ایرانی الکساندر در اختیار صفه قرار داده است.

تهی مفهوم وسیعی است و در حوزه های گوناگون، از عرفان، فلسفه و متافیزیک تا علومی چون فیزیک، علم مواد، نجوم و نیز دانش و هنرهایی چون خوش نویسی، موسیقی و معماری حضور دارد. در حوزة معماری، تهی به معنای فضایی خالی ست که گنجایش بالقوه ای دارد، این گنجایش می تواند با در برگرفتن چیزها و انسان ها بالفعل شده و برای رفتارهای مختلف آنان استفاده گردد. از میان صاحب نظرانِ این حوزه، کریستوفر الکساندر به این مفهوم توجه خاص داشته و آن را در ابعادی وسیع تر مطمح نظر قرار داده است. واکاوی بستر نظرات وی نشان می دهد تهی در قالب سه مفهومِ منتسب، که به طور مستقیم (مفاهیم تهی عظیم و تهی) و یا به طور غیرمستقیم و ضمنی (مفهوم تهی وارگی) بدان ها پرداخته شده است، در این بستر حضور دارد؛ این مفاهیم را می توان با تعمق در مضامین و ویژگی هایشان در دو دستة غیرکالبدی (تهی عظیم و تهی وارگی) و کالبدی (تهی) جای داد. این مقاله می کوشد، با توجه به وسعت و عمق این مفاهیم و برای شناخت کامل آنان در اندیشة الکساندر، در بستر اندیشة وی متوقف نشده و به شناسایی خاستگاه و موطن اصلی این مفاهیم بپردازد. هدف اصلی این مقاله آن است که با شناسایی خاستگاه اندیشة الکساندر در باب مفهوم تهی، سرچشمة این اندیشه را روشن کرده و مشخص کند وی برای تبیین حاق این مفهوم وام دار کدام حوزه هاست و نسبت آن حوزه ها با لایه های مختلف این مفهوم در اندیشة وی چگونه است. نتایج این تحقیق نشان می دهد خاستگاه اندیشة الکساندر در باب تهی به دلیل ارجاعات الکساندر و ویژگی های مشترک، بیش از هر چیز در حوزة ادیان و عرفان خاصه در شرق و نیز حوزة علوم، خاصه، فیزیک جدید است. در این میان سیطرة ادیان و عرفان بر اندیشة وی در باب تهی بیشتر است و جوهرة اصلی این مفهوم را در اندیشة الکساندر تشکیل می دهد، درعین حال یافته های علم فیزیک وجه تجربی و علمی، به نظرات وی در باب این مفهوم می دهند. در واقع الکساندر برای تبیین مفهوم تهی که مفهومی پیچیده و واجد مراتبِ گوناگونِ متافیزیکی و فیزیکی است از این دو حوزه با همین مضامین بهره می برد تا تمامی ابعاد و وجوه آن مفهوم را مطمح نظر قرار دهد اما آن چه در نهایت ارائه می دهد نه به طور کامل متافیزیکی و نه تماماً فیزیکی است بلکه اندیشه ای ست تغذیه شده و مُزدوج از ادیان و عرفان شرقی و فیزیک جدید اما سکنی گرفته در وجود الکساندر و بسط یافته شده توسط وی به مثابه یک معمار.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

«کریستوفر الکساندر» 1 بر اساس ایده سرشت نظم، همه پدیده های جهان هستی را تحت دو عنوان «ساختارهای زنده» و «ساختارهای غیرزنده» مطالعه می کند و به بررسی و شناخت الگوی ساختارهای زنده با توجه به مفاهیم کلیت یکپارچه و مراکز نیرومند 2 می پردازد. این نظریه در قالب 15 خصلت پیوسته از مراکز نیرومند شکل می گیرد.بر اساس دستاوردهای محققین، باغ ایرانی پدیده ایست فرهنگی که در قالب مجموعه ای منظم و هندسی با ترکیب عناصر مختلف طبیعی و مصنوع با طبیعت به خوبی عجین شده است.ابتکار موضوع از این جهت می تواند در باغ ایرانی مورد توجه واقع شود که به شناخت کلیت یکپارچه و تشریح مراکز نیرومند به عنوان یکی از اصلی ترین موضوعات اندیشه معاصر می پردازد.مساله تحقیق «میزان تعمیم پذیری نظریه الکساندر در چهارباغ و نمونه باغ های اصفهان» است که با هدف بنیادی و روش تحلیلی و مقایسه تطبیقی با رویکرد کیفی مورد مطالعه قرار می گیرد.نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد که ویژگی های نظریه ساختارهای زنده از قبیل مقیاس های مختلف، مراکز نیرومند، مرزها، تکرار متناوب به طور نسبی بر نمونه باغ های اصفهان با کارکردهای مختلف قابل تطبیق است، اما نقش همه خصلت های این نظریه در نمونه های بررسی شده به یک میزان نیست و مقیاس های مختلف، مراکز نیرومند، فضای معین، تکرار متناوب، پژواک، مرزها و شکل خوب نقش بیشتری در خلق حیات دارند. چهارباغ به عنوان یک فضای شهری با کارکرد عمومی (مردمی) دارای حیات بیشتری بوده و نقش مراکز نیرومند، تضاد، جدایی ناپذیری و ناهمگونی در آن بسیار چشمگیر است. اصل مقاله به صورت متن کامل انگلیسی، در بخش انگلیسی قابل رویت است.

مقاله حاضر جستاری در یکی از وجوه نسبتا مغفول اندیشه کریستوفر الکساندر، معمار و نظریه پرداز نیمه دوم قرن بیستم و اوایل قرن بیست و یکم، است. ویژگی مهم الکساندر چندوجهی بودن شخصیت و زندگی فکری اوست. الکساندر هم دانشمندی قابل اعتنا در حوزه علوم دقیقه چون ریاضیات و رایانه است و هم طراح و نظریه پردازی سرشناس در حوزه معماری. ورود او به عرصه معماری با سودای علمی کردن فرایند طراحی معماری همراه بود، اما سرانجام مسیری را پیمود که به نقد ساختاری علم معاصر انجامید. علی رغم همه فرازوفرودهای مسیر اندیشه ورزی و نظریه پردازی الکساندر، تامل بر نسبت علم و معماری همواره یکی از مشغله های اصلی او بوده است. بنابراین در این مقاله بر آنیم تا با خوانش تحلیلی زندگی و آثار الکساندر به تبیین این نسبت بپردازیم. بنابر یافته های مقاله حاضر مهم ترین تفاوت الکساندر، در مقام یک دانشمند، با همگنانش در جهان معاصر در روش او نیست، بلکه در یافته هایش است. الکساندر چون بسیاری از دانشمندان مدرن با روشی تجربی کار می کند، اما یافته های او به جای آنکه، مانند بسیاری از تحقیقات مدرن، حاکی از موشکافی در جزییات باشند، اشتغال الکساندر به پرده برداری از «کلیت» را می رساند. او با اتکا به «نظریه پیچیدگی» و چالش ها و ظرفیت هایی که این نظریه پیش روی علم جدید قرار داده، می کوشد مفاهیمی چون «زیبایی»، «ارزش»، «کیفیت»، و نظایر آن را که در فلسفه علم مدرن عموما از حوزه علم کنار گذاشته شده، مجددا در کانون توجه قرار دهد. با این دیدگاه، او معماری را به مثابه الگویی معرفی می کند که می تواند برای دانشمندان راهگشا باشد، و تلاش دارد نشان دهد چگونه معماری می تواند، از یک سو، پارادایم های علمی نوین، چون نظریه پیچیدگی، را برای بازسازی و احیای خود به کار گیرد و از سوی دیگر، به تغییر پارادایم علم در جهان آینده کمک کند.

یکی از مفاهیمی که در حوزه معماری از آن سخن گفته می شود، مفهوم تهی است. از میان صاحب نظران، این مفهوم توجه کریستوفر الکساندر را به خود جلب کرده است و برای بسط نظریاتش از آن بهره می برد. واکاوی بستر نظرات او نشان می دهد تهی در قالب سه مفهوم منتسب، که به طور مستقیم (مفاهیم تهی عظیم و تهی) و یا به طور غیرمستقیم و ضمنی (مفهوم تهی وارگی) بدان ها پرداخته شده است، در این بستر حضور دارد. او تعابیر متفاوتی از آن ها در ذهن دارد، اما ارتباط یا ساختار واضح و مشخصی را مابینشان برقرار نمی کند؛ درحالی که، به نظر می رسد این سه مفهوم که در آرای الکساندر به صورت جدای از هم آمده اند، اشاره به مراتب مختلف یک مفهوم دارند و می توانند به صورت یک منظومه با ساختاری مشخص درآیند و به مثابه یک حقیقت واحد ادراک شوند. در این مقاله به منظور بررسی نظرات الکساندر در خصوص انتظام بخشی به مراتب تهی، بعد از تعمق بر نظرات او، اندیشه اش از منظر جهان بینی اسلامی، به مثابه بخشی از خاستگاه اندیشه الکساندر در باب تهی و با استفاده از روش استدلال منطقی، تحلیل می شود تا نقاط مکتوم آن آشکار گردد. درنهایت، منظومه ای مرکزگرا در جهت تعیین ساختار مراتب تهی حاصل می گردد، که در آن تهی عظیم، به مثابه مرکز منظومه، باطنی ترین و نهان ترین مرتبه مفهوم است و همه چیز در جذبه حضور آن نظم می یابد. پنج مرتبه دیگر در این منظومه و به دور آن حضور دارند؛ بعیدترین و بیرونی ترین مراتب (سادگی و تهی) مربوط به مفهوم تهی است که محل حضورش در عالم جسمانیت یا همان معماری و واجد معنایی از تجلی تهی عظیم در عالم واقع است و سه مرتبه دیگر (فنا، بقا، و یقین) مربوط به تهی وارگی است که محل ظهورش در وجود معمار و واجد معنایی از تجلی تهی عظیم به صورت اختبار روحی است.

در نظریات کریستوفر الکساندر دو جریان فکری عمده و متمایز ملاحظه می گردد. وی ایده های قبلی خود را به طور کامل رد نمی کند بلکه آنها را بسط و پرورش می دهد. نظریه های وی ابتدا بر اساس خردگرایی دکارت پایه گذاری شد: مشکلات به کوچکترین اجزا تقسیم و هر جزء جداگانه بررسی و در نهایت به راه حلی کلی منجر گردید. بعدها در مسیری کاملا متضاد و متفاوت گام نهاد، عرصه ای که در آن توجه خاصی به رویکرد کل نگر مبذول داشت و اکنون توجه وی بیشتر به ابعاد تجربی فرآیندهای طراحی معطوف است.او الگوهای طراحی را پایه ای برای درک فضاهای معماری و شهرهای آینده در دستیابی به کیفیتی زنده میداند. در این مقاله با تحلیل زمینه های فکری وی با شفاف سازی و تحلیل محتوای متن نظریه های طراحی، رشته تحصیلی، تجربیات و دیدگاه های اخیر وی در زمینه نظریه پیچیدگی طی چهار مرحله تحلیل شد.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

بیان مساله از تحولات کالبدی دوره ایلخانی در شهرسازی پدیده ابواب البر است. که در تنوع، سازمان و عظمت همتایی نداشت. ابواب البر، شامل دو قسمت کلی«هسته مرکزی»و «شهرستان»بودند که با یک ساختار هندسی منظم و طرحی از پیش اندیشیده شده، شکل گرفتند. از آنجایی که شهرسازی ایلخانی در امتداد سنت شهرسازی در ایران است، نوآوری شهری در آن دوره نیز در همان امتداد قابل بررسی است. پیشرفت معماری، نه در گسستن از گذشته بلکه در کاوش و جستجو و اعتنا به سنت های مطمین، اصول و فن شناسی نهفته در آن است. هدف کریستوفر الکساندر در کتاب سرشت نظم 15 ویژگی یک ساختار زنده که بر مبنای اصول "کلیت" استوار است را شرح می دهد. معتقد است پانزده ویژگی در ایجاد ساختارهای منظم و زنده موثر می باشد. در این پژوهش کوشش بر آن است با کاوش به اصول طراحی شهری نهفته در سازمان فضایی «غازانیه»و«ربع رشیدی»به عنوان نمونه های متعالی ابواب البر دست یابد. سوال: اصول طراحی شهری الکساندر تا چه میزان بر ساختار شهر از پیش طراحی شده ابواب البر متعالی ایلخانی (ربع رشیدی و غازانیه) تعمیم پذیر است؟ روش تحقیق در راستای پاسخ به سوال و نیل به هدف راهبرد انتخابی پژوهش تاریخی-تفسیری می باشد و فرآیند پژوهش در دو گام می باشد: یکم به مطالعه سازمان فضایی ابواب البری در بستر اسناد تاریخی می پردازد و دوم تعمیم پذیری اصول نظریه «ساختار زنده»بر«سازمان فضایی ابواب البر» را ارزیابی می کند. نتیجه گیری نتایج این پژوهش نشان میدهد سازمان فضایی «شنب غازان» و «ربع رشیدی»، منطبق براصول پانزدگانه «مقیاس های مختلف»، «مراکز نیرومند»، «مرزها»، «تکرار متناوب»، «فضای معین»، «شکل خوب»، «تقارن موضعی»، «انسجام و ابهام عمیق»، «تضاد»، «درجه بندی»، «ناهمگونی»، «پژواک »، «فضای خالی»، «سادگی و آرامش درونی»، «جدایی ناپذیری» اصول پانزده گانه نظریه ساختار زنده می باشد و این می تواند به عنوان یک رهیافت برای طراحی و سازماندهی شهرهای فاقد نظم امروزی باشد.